Piet: een historisch beeld van onze vroege voorouder

Tom Jilink, 27 mei 2021

Hoe zag onze mensachtige voorouder eruit? Daar was voor 1891 nog bijna niets over bekend. In dat jaar werd door een Indonesische arbeider onder leiding van de Nederlander Eugène Dubois een ongelofelijke ontdekking gedaan. Onder het gezag van Dubois werden er op het eiland Java in Indonesië tienduizenden fossielen opgegraven door dwangarbeiders. Hieronder bevond zich een aantal waarvan Dubois dacht dat ze tot de vroege voorouder van de mens behoorden. Dubois maakte een beeld dat nu liefkozend ‘Piet’ wordt genoemd om te laten zien hoe hij deze vroege voorouder voor zich zag. 

Onderdeel van:

Eugène Dubois (1858 – 1940) was een Nederlandse onderzoeker die als eerste gericht zocht naar een voorouder van de mens. Hij ging naar Trinil op Java.
Naturalis Biodiversity Center / Google maps | Licentie: Alle rechten voorbehouden

Het enige dat Dubois had gevonden om mee te werken waren een schedelkapje, een dijbeen en een kies. Deze fossielen werden binnen 15 meter van elkaar gevonden en hadden zowel aapachtige als mensachtige kenmerken.

De kies, het dijbeen en het schedelkapje, de fossielen die Dubois toekende aan de rechtopgaande aapmens; 𝘗𝘪𝘵𝘩𝘦𝘤𝘢𝘯𝘵𝘳𝘰𝘱𝘩𝘶𝘴 𝘦𝘳𝘦𝘤𝘵𝘶𝘴.
Naturalis Biodiversity Center | Licentie: Alle rechten voorbehouden

Dubois keek goed naar de vorm van de fossielen en vergeleek ze met de chimpansee, de neanderthaler en de moderne mens.

Denk jij dat onze voorouder meer leek op een mens of een chimpansee? Waarom?

Het fossiele schedelkapje vergeleken met de schedels van een chimpansee, Neanderthaler en de moderne mens.
Petra Sonius - Naturalis Biodiversity Center | Licentie: CC BY-NC-ND 4.0

Het schedelkapje lijkt op dat van de chimpansee vanwege de grote wenkbrauwbogen met daarachter een versmalling van het schedeldak. Het verschil is dat de schedel van de voorouder een stuk groter moet zijn geweest dan die van de chimpansee. De wenkbrauwbogen van het schedelkapje lijken ook op die van de Neanderthaler, maar de rest van de schedel moet veel kleiner zijn geweest. 

Het dijbeen lijkt heel veel op dat van de moderne mens, omdat het recht is en niet krom, zoals bij de chimpansee. Dubois dacht daarom dat het van een rechtoplopende soort was, maar dat zijn herseninhoud tussen die van de mens en de chimpansee in zat. Geen moderne mens dus, maar wel aardig in die richting. Hij noemde zijn nieuw ontdekte soort Pithecantropus erectus, wat rechtopgaande aapmens betekent.

Voor het maken van het beeld gebruikte Dubois een van zijn zoons als model. Deze arme jongen heeft urenlang in de kou geposeerd. Dubois stopte een werktuig gemaakt van een gewei in de rechterhand van het beeld. Dubois dacht kennelijk dat de soort handig en intelligent genoeg was om dit  te maken. Hij maakte het beeld met opzet aapachtig, omdat hij Pithecantrophus erectus zag als ontbrekende schakel in de evolutie tussen een aapachtig dier dat in de bomen leefde en de moderne mens. 

𝘗𝘪𝘵𝘩𝘦𝘤𝘢𝘯𝘵𝘳𝘰𝘱𝘩𝘶𝘴 𝘦𝘳𝘦𝘤𝘵𝘶𝘴 door Dubois.
Petra Sonius - Naturalis Biodiversity Center | Licentie: CC BY-NC-ND 4.0

Bekijk de foto van het beeld. Welke kenmerken van de chimpansee herken jij terug?

Toen het beeld af was, werd het tentoongesteld op de wereldtentoonstelling van 1900 in Parijs. Weinig mensen begrepen de betekenis van Dubois’ ontdekking en vonden het beeld een vreemde vertoning. ‘Piet’ heeft al veel meegemaakt. Hij overleefde een bombardement tijdens de Tweede Wereldoorlog. Het beeld had slechts beschadigingen aan de vingers. Een deel van de collectie fossielen van Dubois is bij het bombardement verloren gegaan. 

Het is inmiddels hoogste tijd om het beeld te restaureren. Ter voorbereiding op de restauratie is er een röntgenfoto gemaakt om te zien hoe de toestand van het beeld aan de binnenkant is. Na de restauratie kan ‘Piet’ nog honderden jaren in de collectie bewaard blijven.

𝘗𝘪𝘵𝘩𝘦𝘤𝘢𝘯𝘵𝘳𝘰𝘱𝘩𝘶𝘴 𝘦𝘳𝘦𝘤𝘵𝘶𝘴 op de Wereldtentoonstelling in Parijs in 1900.
Wereldtentoonstelling (PD) & DONNÉES JUSTIFICATIVES SUR L'ESSAI DE RECONSTRUCTION PLAS'l'IQUE DU PITHÉCANTHROPUS ERECTUS PAR EUGÈNE DUBOIS | Licentie: Alle rechten voorbehouden

Onlangs is een nieuw beeld gemaakt van Pithecantropus erectus voor de zaal Vroege mens in Naturalis. De soort is inmiddels hernoemd tot Homo erectus en wordt gezien als directe voorouder van de moderne mens. De soort die Dubois ontdekte wordt nu dus tot hetzelfde geslacht gerekend als de mens (Homo sapiens) en blijkt dus nog iets meer op ons te lijken dan Dubois dacht. Dit weten we, omdat er in de loop der tijd steeds meer fossielen van de soort zijn gevonden. Ons beeld van hoe hij eruitzag wordt dus steeds beter. 

Dame 𝘏𝘰𝘮𝘰 𝘦𝘳𝘦𝘤𝘵𝘶𝘴 door Kennis & Kennis naast heer 𝘗𝘪𝘵𝘩𝘦𝘤𝘢𝘯𝘵𝘳𝘰𝘱𝘩𝘶𝘴 𝘦𝘳𝘦𝘤𝘵𝘶𝘴 door Eugène Dubois. In het echt staan ze niet naast elkaar en staat alleen de dame in zaal De vroege Mens.
Petra Sonius - Models made by Kennis & Kennis / Eugène Dubois | Licentie: Alle rechten voorbehouden

Vergelijk het nieuwe beeld met ‘Piet’. Welke verschillen vallen je op?

Naturalis Biodiversity Center | Licentie: Alle rechten voorbehouden

Bekijk ook onze Spotlight over De vroege Mens!

Teruggave?

In 2022 deed de Indonesische regering een verzoek aan Nederland om de Dubois-collectie terug te geven aan Indonesië. Indonesië en Nederland gaan samen bekijken hoe het belang van de fossielen van Homo erectus uit de Dubois-collectie, voor Indonesië, Nederland en de rest van de wereld het beste kan worden gewaarborgd.

Deze onderzoekers weten hier wel wat van